Tatarak, Kalamus

Tatarak, Kalamus

Acorus calamus

Korzeń Kalamusu potocznie nazywany tatarakiem zwyczajnym już od czasów biblijnych był używany przez wiele cywilizacji. W kulturze Orientu i starożytnym Egipcie kłącze uważano za silny afrodyzjak, podczas gdy Turcy używali go do walki z chorobami infekcyjnymi.

W sanskrycie „kalamas”, po łacinie „calamus”, w grece „kalamos” – wszystkie te określenia odnoszą się do trzcinowatych liści kalamusa. W XVII wieku roślina była tak popularna, że groziło jej wymarcie ze względu na ekscesywną skalę hodowli.

Tatarak był powszechnie używany przez producentów perfum i peruk. Holenderskim dzieciom podawano kłącze w formie gumy do żucia albo skrystalizowanych cukierków. Tatarak był istotnym składnikiem likierów kartuzów i benedyktynów oraz wielu innych likierów, piw, toników, ginu aż do lat 60. XX wieku.

Sławne ciemne piwa ze Stockton również zawierają tatarak. Roślina była również dodawana do proszków do czyszczenia zębów. Szampony produkowane w latach 1960’ i 1970’ zawierały korzeń Tataraku. Uważano, że przynosi szczęście, pomaga zgromadzić fortunę i zapewnia przychylność losu. Korzeń powieszony w rogu kuchni miał chronić przed głodem.

Opis Tataraku

Bylina rośliny dojrzewa w płytkim, wilgotnym środowisku strumieni i błotnistych rowów na północ od równika. Długie, porowate liście w kształcie miecza o słodkim zapachu osiągają nawet 1,2 metra wysokości.

Żółte kwiaty unoszą się na grubych łodygach w kształcie łezki. Chociaż roślina czasami rodzi owoce, rozmnaża się głównie dzięki szybkiemu dojrzewaniu kłącza. Podczas gdy wszystkie części rośliny są słodkie i aromatyczne, wewnętrzna partia łodygi ma smak podobny do pomarańczy.

Korzeń i kłącze znajdują największe zastosowanie kulinarne i lecznicze. Kłącze ma około 2 centymetry średnicy, po wysuszeniu przybiera blady, szaro-brązowy kolor i jest pokryty nacięciami po usunięciu pozostałości po drobnych korzonkach podczas zbiorów.

W przekroju kłącze jest blade, niemal białe, porowate i wodniste. Korzeń tataraku ma ostry aromat, a smak początkowo słodki, podobny do mieszanki cynamonu z gałką muszkatołową i imbirem, po chwili staje się gorzkawy.

Zastosowanie kłącza sięga czasów antycznych. Mimo tego po popularyzacji rośliny w Europie i rozpowszechnieniu na dużą skalę dzięki szerokiej dystrybucji, którą w szesnastym wieku zapoczątkował wenecki botanik Clausius, to właśnie indyjskiemu kłączu przypisuje się najbardziej intensywny i najprzyjemniejszy smak.

Do Polski tatarak przybył razem z plemionami tatarskimi. Nazwa rośliny wywodzi się z greckiego „calamos”, co oznaczało „trzcina”. Podczas uroczystości religijnych trzcina była rozsypywana na ołtarzu i wieszana w domach wiernych – było to szczególnie popularne w angielskim Norfolk, gdzie istniały idealne warunki do uprawy tataraku. Współcześnie roślina pojawia się na bagnistych terenach Anglii, jest jednak rzadko spotykana w Szkocji.

Nie rośnie również w Hiszpanii, ale obficie rozwija się w innych krajach europejskich, poczynając od zachodu aż po południową Rosję, a także Chiny i Japonię. W północnej części Stanów Zjednoczonych rośnie tak bujnie, że rozważa się uznanie go za za roślinę rodzimą.

Dla ogrodników kalamus okazuje się przydatny jako środek robakobójczy (stosowany w sproszkowanej formie). Jest szczególnie pomocny w walce z wołkami zbożowymi, ponieważ sterylizuje osobniki płci męskiej. Chociaż kwiat tataraku nie wygląda atrakcyjnie, to korzeń i trzcinowate liście prezentują się znacznie bardziej estetycznie i wydzielają przyjemny aromat. Idealnym środowiskiem uprawy są wilgotne i ocienione lesiste obszary, szczególnie w pobliżu strumieni lub stawów.

Zbiory tataraku

fot. suszony korzeń tataraku

Biorąc pod uwagę błotniste środowisko i kołtunowate korzenie tataraku, zbiory są dosyć kłopotliwym zajęciem. Korzeń, zanurzony 30 centymetrów pod powierzchnią wody, jest odcinany, grabiony i oczyszczany z błota. Liście są odrywane i oddzielane od kłącza, które przez posiekaniem i wysuszeniem musi zostać uważnie oczyszczone poprzez odcięcie mniej aromatycznych, drobnych korzonków.

Korzeń tataraku nie powinien być obierany ze względu na aromatyczne olejki skupione na samej powierzchni, tuż przy skórce. Ze względów estetycznych w Niemczech używano białego, obranego korzenia, nie był jednak uważany za pełnowartościowy, szczególnie stosowany w medycynie.

Zastosowanie kulinarne tataraku

Z liści sporządza się napar z mlekiem i sosem waniliowym, puddingiem ryżowym lub innymi deserami. Może być dodawany do potraw obok wanilii i cynamonu. Pączki młodych liści były dosypywane do sałatek, a sproszkowany korzeń jest składnikiem arabskich i indyjskich słodyczy ze względu na delikatny posmak cynamonu, gałki muszkatołowej i imbiru. Tatarak jest podstawą produkcji absyntu i częścią oryginalnej receptury Dr. Pepper. Tatarak jest też składnikiem mieszanek przyprawowych (np. curry)

Właściwości lecznicze tataraku

W starożytnych Indiach i Egipcie tatarak był uznawany za afrodyzjak przez ponad 2 500 lat. Jego zastosowanie było wyjątkowo różnorodne w zależności od regionu uprawy. Na przestrzeni lat tatarak stosowano jako lek na wiele schorzeń. Podczas gdy w Europie stymulował apetyt i przyspieszał trawienie, w Północnej Ameryce sporządzano z niego wywar łagodzący objawy gorączki, kolki i skurczów żołądka, a przeżuwany łagodził bóle zębów.

Sproszkowana forma była używana do leczenia zatorów i przekrwień. W zachodniej medycynie naturalnej tatarak stosowano jako środek przynoszący ulgę w przypadku chorób układu pokarmowego, wzdęć i problemów z trawieniem. W tradycyjnym, indyjskim systemie medycyny (Ajurweda) tatarak był również używany do łagodzenia bólów wywołanych dysfunkcją trawienia, a także pobudzenia systemu nerwowego i bystrości umysłu. Tatarak ma również działanie antyspazmatyczne i łagodzi schorzenia jelit.

Przynosi ulgę osobom zmagającym się z uczuciem wydęcia żołądka po posiłku, leczy objawy bólów głowy, które wynikają z problemów trawiennych. Przyjmowany w małych dawkach zmniejsza i łagodzi nadmierną kwasowość, podczas gdy większe dawki mogą zwiększyć wadliwą produkcję kwasów żołądkowych. Jest to doskonałym przykładem sytuacji, w której ten sam lek dawkowany w odmienny sposób może wywołać całkowicie różne rezultaty i być remedium na odmienne choroby.

Istnieją jednak pewne wątpliwości co do bezpieczeństwa stosowania tataraku. Europejskie i Amerykańskie przyprawy mają stosunkowo niski stopień toksyczności – odnosząc się do badań wykonanych w 1980. Najnowsze badania nad odmianą indyjską („Jammu”) ujawniły rakotwórczy wpływ B-azaronu.

U szczurów karmionych skoncentrowanymi olejami tataraku (od 500 do 5 000 na milion) zaobserwowano zmiany nowotworowe na sercu i wątrobie po 18 tygodniach i guzy nieoperacyjne po 59 tygodniach. Chociaż europejskie odmiany tataraku są wolne od B-azaronu FDA zabroniła dodawania przyprawy do produktów spożywczych.

Inne nazwy tataraku

trawa mirtu, słodka trzcina, słodka trawa, słodka turzyca, dzikie tęczówki, ajer, tatarskie ziele

Działanie psychoaktywne tataraku

Tatarak (kłącze) ze względu na występowanie azaronu (spożyty w dużych ilościach), posiada wzrokowe właściwości halucynogenne podobne do LSD i używany był przez Indian północnoamerykańskich w celu odurzającym.